Ο χρόνος στην Επιστήμη και τη Φιλοσοφία (Β΄)
21 Νοεμβρίου 2012
Σύγχρονη περί χρόνου αντίληψη στον Ι. Prigogine
«Το όνειρο της νιότης μου ήταν να συμβάλω στην ενοποίηση της επιστήμης και της φιλοσοφίας λύνοντας το αίνιγμα του χρόνου». Με αυτά τα λόγια, που βρίσκονται στο τελευταίο βιβλίο του La Fin des Certitudes, ο Ίλια Πριγκοζίν αποτυπώνει ρητά τους σκοπούς τους οποίους επιδίωξε να εκπληρώσει σε όλη τη διάρκεια της μακρόχρονης και πολύπλευρης πνευματικής δημιουργίας του[1]. Δεν σταματά να θέτει ερωτήματα σε όλη του τη ζωή γύρω από τη διάσταση του χρόνου και εκφράζει την ισχυρή πεποίθησή του για τις γενεσιουργές της δυνάμεις, όπως στο άρθρο του Unified View of Nature and Human Life, όπου διερωτάται: «Κυβερνάται το σύμπαν από ντετερμινιστικούς νόμους; Ποια είναι η φύση του χρόνου;»[2]. Και στον ίδιο τον άνθρωπο, όπως διαπιστώνει, «ο χρόνος παίζει σημαντικό ρόλο και μάλιστα σε σχέση με τις επιλογές του, καθώς η μνήμη του παρελθόντος και η προσδοκία του μέλλοντος συνδέονται μεταξύ τους για τη λήψη αποφάσεων»[3]. Αυτό ίσως που τον συναρπάζει περισσότερο γύρω από τη διάσταση του χρόνου είναι εκείνο που ο ίδιος ονομάζει «το παράδοξο του χρόνου, τον τρόπο δηλαδή που μέσα από τις χρονικές διεργασίες στο φυσικό κόσμο παράγεται τάξη από καταστάσεις αταξίας»[4].
Και όπως ο ίδιος διατύπωσε στο άρθρο του Laws of Nature, Probability and Time Symmetry Breaking: «…στα φυσικά συστήματα υπάρχει ένας πολύ μεγάλος, πρακτικά απροσδιόριστος βαθμός ελευθερίας στις επιλογές τους για να δημιουργήσουν από μια πρότερη κατάσταση κάτι καινούριο»[5].
Αλλού πάλι εκφράζεται για τη διάσταση του χρόνου με τα ακόλουθα λόγια: «Έλαβα ανθρωπιστική εκπαίδευση και η εφηβεία μου χαρακτηρίστηκε από πολιτικές ζυμώσεις και ανατροπές, κι αυτό με έκανε περισσότερο ευαίσθητο στη διάσταση του χρόνου, να την αντιμετωπίζω ως παράμετρο σημαντική, που επιφέρει αλλαγές στην ανθρώπινη κατάσταση»[6.. Κάνοντας εκτενή αναφορά, για την ανθρώπινη κατάσταση,την ανάγει σε παγκόσμιο επίπεδο λέγοντας: «Η φορά του χρόνου είναι κοινή για το σύμπαν και έχει συνέπειες για όλα τα σώματα που βρίσκονται σ’ αυτό. Όλα τα σώματα γερνάνε στην κίνησή τους προς το μέλλον, ακόμη και τα αστέρια και οι γαλαξίες ακολουθώντας την ίδια κατεύθυνση»[7].
Η έρευνα όμως γύρω από το χρόνο δεν ήταν πάντα δεδομένη. Μόλις από τον 20ο αιώνα άρχισε ανάμεσα στον επιστημονικό κόσμο να υπάρχει έντονο ενδιαφέρον γύρω από το ζήτημα αυτό. Ο Πριγκοζίν επιβεβαιώνει ό,τι υπήρχαν τέσσερις παράμετροι που απασχολούσαν τους επιστήμονες και σχετίζονταν με το χρόνο: ο ρυθμός, η διάρκεια, η κίνηση και οι διακοπές ανάμεσα σε χρονικές διάρκειες[8]. Μια από τις βασικότερες ανακαλύψεις κατά τον επιστήμονα είναι η ανακάλυψη των ανισόρροπων ή ασταθών δομών, που αποδεικνύουν εμπράγματα την ύπαρξη της διάστασης του χρόνου και το δημιουργικό ρόλο της[9].
Ο Πριγκοζίν, όπως διαφαίνεται και στο άρθρο του Time and Human Knowledge, έθεσε το χρόνο ως δομικό στοιχείο στην εξέλιξη του σύμπαντος[10]. Σε άλλο σημείο του ίδιου άρθρου μίλησε «για το χάος στη φύση που έχει την τάση να αυτοοργανώνεται σε τάξη με συνδετικό και δομικό στοιχείο το χρόνο»[11]. Θεώρησε ό,τι ο χρόνος «όχι μόνο αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο για την ανάπτυξη της ζωής, αλλά επιπλέον και συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην επιστήμη και την κοινωνία»[12].
Η νοηματοδότηση του χρόνου στις δημιουργικές διαδικασίες του σύμπαντος για τον Πριγκοζίν καταφαίνεται στη βαρυσήμαντη φράση του: «Ο χρόνος είναι η βασική διάσταση στην οποία οφείλουμε την ύπαρξή μας. Γι’ αυτό και κατέκτησε όχι μόνο τους καλλιτέχνες και τους φιλοσόφους, αλλά και τους επιστήμονες»[13] . Στο ίδιο άρθρο διερωτάται ο διακεκριμένος φυσικός θέτοντας τα βασικά ζητήματα της προβληματικής του χρόνου: « Είναι πραγματικά ο χρόνος μια ψευδαίσθηση; Πώς το βέλος του χρόνου ή η εντροπία δημιουργούνται από την απουσία του χρόνου και την απουσία της τάξης;»[14]. Ο Ίλια Πριγκοζίν υποστηρίζει αναφερόμενος στους συναδέλφους του φυσικούς επιστήμονες: «…η μη αποδοχή της διάστασης του χρόνου μας αποξενώνει από τον κόσμο που επιχειρούμε να περιγράψουμε»[15]. Ο μεγάλος μάλιστα Γάλλος ποιητής Πωλ Βαλερύ, όπως, μας διασώζει ο Ρωσοβέλγος φυσικός, έγραψε για τη σημασία του χρόνου: «… θα ήθελα το έργο μου να γίνει ένα προοίμιο σε μια θεωρία που θα εξηγεί τη δομή του χρόνου»[16].
Το πρόβλημα περί χρόνου ο Πριγκοζίν το έθεσε από πολύ νωρίς. Ήδη το 1950 και με το άρθρο Irréversibilité, évolution et finalité ανέφερε τον προβληματισμό του που γεννιόνταν από την αδυναμία του να κατανοήσει και να αποδεχθεί ένα ντετερμινιστικό κόσμο, όπου όλα είναι προδιαγεγραμμένα, ενώ μίλησε για τις μη κανονικότητες που διαμορφώνουν τον κόσμο στην πάροδο του χρόνου[17].
Σε άρθρο του το 1980 έθεσε το εύστοχο ερώτημα: «…η διάκριση μεταξύ παρόντος, παρελθόντος και μέλλοντος σε τι μπορεί να εξυπηρετεί από τη στιγμή που έχει δημιουργηθεί ένα σύμπαν αιώνιο που αγνοεί τον χρόνο;»[18]. Στο ίδιο άρθρο θεωρεί ότι στην εποχή του γίνονται προσπάθειες για να ερευνηθεί και ερμηνευθεί καλύτερα η έννοια του χρόνου[19]. Επίσης, συνέδεε το χρόνο με το χώρο επισημαίνοντας τη στενή μεταξύ τους σύνδεση και υπογράμμιζε τον τρόπο που αλληλοεπηρεάζονται[20]. Στο άρθρο του Temps, Evolution, Destin υπογραμμίζει ό,τι «ο χρόνος συμβάλλει στη δημιουργία οργανωμένης δομής και τάξης εκεί που πριν δεν υπήρχε ισορροπία»[21].
Ενώ, στο πόνημά του, Unity of physical laws and levels of description, αναφέρεται στην τάση που έχουν τα φυσικά σώματα χρησιμοποιώντας το χρόνο «να αυτοσυντηρούνται και να αναπαράγονται[22]». Πιστεύει ότι έχει μεγάλη σημασία το γεγονός ότι «η σύγχρονη επιστήμη έχει παραδεχθεί, ότι η παράμετρος της αστάθειας και το στοιχείο της δημιουργίας είναι εγγενή στο φυσικό κόσμο»[23]. Ο χρόνος ενέχει εδώ την θέση του καταλύτη, καθώς αναγνωρίζεται ο δημιουργικός του ρόλος[24].
Καταρρίπτει, επίσης τη μηχανιστική και αθεϊστική άποψη ενός ντετερμινιστικού μοντέλου για τον κόσμο, καθώς, όπως υποδεικνύει, «οι αλλαγές που σημειώνονται επί καθημερινής βάσης στη ζωή μας καταδεικνύουν, τόσο την ελευθερία επιλογής, όσο και τη δυνατότητα διαφοροποίησης, που αφήνει περιθώρια σε ένα σύμπαν πολλαπλών επιλογών»[25]. Εξηγεί ό,τι οι πολύχρονες μελέτες του γύρω από τα ζητήματα της φυσικής επιστήμης, κυρίως στην περιοχή του μακρόκοσμου, έχουν αποδώσει αποτελέσματα, που αποδεικνύουν ό,τι θεμελιώδες στοιχείο του φυσικού κόσμου είναι ο χρόνος και η δυνατότητά του να διαμορφώνει και να αναδιαμορφώνει νέες πραγματικότητες, αλλάζοντας δομές που βρίσκονταν πιο πριν σε χαοτική κατάσταση με αποτέλεσμα να προκύπτουν νέες δομές που χαρακτηρίζονται από ισορροπία και τάξη με βάση τρεις έννοιες: «α) τη πιθανότητα, β) την αναστρεψιμότητα και γ) τη συνέχεια»[26]. Αυτές οι τρεις έννοιες σε συνδυασμό με την παράμετρο του χρόνου θεωρεί ό,τι μπορούν να οδηγήσουν την ανθρωπότητα σε μια ενιαία θεώρηση του φυσικού κόσμου[27].
Όσον αφορά μια χαρακτηριστική αντίληψη του Πριγκοζίν για το χρόνο, ένα πόστερ κρεμασμένο στο τοίχο του γραφείου του στην πόλη Ώστιν του Τέξας με μια περίφημη ρήση του Αϊνστάιν είναι ενδεικτική: «Για μας τους φυσικούς επιστήμονες η πεποίθηση ό,τι η διάκριση μεταξύ παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος είναι μια ψευδαίσθηση, είναι πραγματικά πολύ επίμονη»[28]. Ο Prigogine πιστεύει ότι το σύμπαν και η ουσία του δεν αναστρέφονται, ούτε κάποιος μπορεί να προβλέψει το μέλλον, μόνο να κάνει υποθέσεις.
Ο χρόνος για τον ίδιο αποτελεί «βασικό στοιχείο στη διαμόρφωση των αξιωμάτων που διαμορφώνουν τον κόσμο»[29]. Θεωρεί ό,τι κάθε μορφή ζωής οργανώνεται γύρω από το χρόνο, αλλά πάντα με ελεύθερες διαδικασίες, με ελεύθερη βούληση και όχι με τρόπο ντετερμινιστικό[30]. Η ανακάλυψη της σημασίας του χρόνου στις φυσικές επιστήμες και το γεγονός της σημασίας της τυχαιότητας αποτελούν κομβικά σημεία στη σκέψη του.
Επιπλέον, πολύ καθοριστική ήταν και η προσπάθειά του να ανατρέψει την θέση που είχε υιοθετήσει η σύγχρονη επιστήμη ,απομακρύνοντας το χρόνο σε τέτοιο βαθμό που εθεωρείτο ότι η διάσταση του χρόνου δε θα έπρεπε να λαμβάνεται υπόψη κατά τη διατύπωση των φυσικών νόμων[31]. Ο χρόνος όμως άρχισε να αποκτά σημασία από τη στιγμή που μερικοί φυσικοί επιστήμονες αναθεώρησαν την αντίληψη, που είχαν, για ένα στατικό και χωρίς περιθώρια μορφοποίησης σύμπαν, με εκείνο ενός σύμπαντος συνεχώς διαμορφούμενου[32].
Όμως το πρόβλημα του χρόνου προϋπήρχε της εποχής του Πριγκοζίν και μάλιστα η άρνηση της διάστασης του χρόνου είναι ένα φαινόμενο που πήρε απόλυτο χαρακτήρα από την εποχή ακόμη του Νεύτωνα και του Λάιμπνιτς για τον επιστημονικό κόσμο[33]. Ο χρόνος παρόλα αυτά είναι μια έννοια πολυδιάστατη που μπορεί να εξεταστεί από πολλές μεριές.
Εξίσου σημαντικές περί χρόνου θεωρήσεις συναντάμε στο περισπούδαστο έργο του Ρωσοβέλγου φυσικού, το τέλος της βεβαιότητας. Κατά Πριγκοζίν, «ο χρόνος και η πραγματικότητα συνδέονται άρρηκτα. Η άρνηση του χρόνου μοιάζει με παρηγοριά ή φαντάζει σαν θρίαμβος της ανθρώπινης σκέψης, αλλά είναι πάντοτε άρνηση της πραγματικότητας»[34]. Οργανικά συνδεδεμένη με τον ρόλο του χρόνου στην θεωρία του Πριγκοζίν με την πιθανότητα. Έτσι, «ο χρόνος μπορεί να κατανοηθεί μόνο εφόσον υπάρχει πιθανότητα, διαφορετικά δεν έχει κανένα νόημα»[35]. Συνεχίζει, υπογραμμίζοντας ότι «ο ίδιος ο εσωτερικός μας κόσμος ενέχει χρόνο. Πάρτε για παράδειγμα, την δημιουργικότητα και την καλλιτεχνική έκφραση»[36].
Σε αντίθεση με τον Χόκινγκ, που πρέσβευε,«ότι στο σύμπαν των πρώτων στιγμών μετά την Μεγάλη Έκρηξη[37] ο χώρος και ο χρόνος παύουν να διαφοροποιούνται, αφού ο χρόνος αποκτά χωρική υπόσταση»[38], ο νομπελίστας φυσικός Πριγκοζίν υποστηρίζει, «ότι οι αναστρέψιμες διαδικασίες που συνδέονται με τις δυναμικές αστάθειες διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο ήδη από την γέννηση του σύμπαντός μας. Υπό αυτή την προοπτική, ο χρόνος είναι αιώνιος. Κάθε άνθρωπος έχει κάποια ηλικία, όπως εξάλλου ο πολιτισμός μας και το σύμπαν μας, αλλά ο χρόνος δεν έχει ούτε αρχή, ούτε τέλος»[39]. Στο τέλος του κεφαλαίου ‘’Ο χρόνος προηγείται της ύπαρξης;‘’ στο έργο του το τέλος της βεβαιότητας, ο μεγάλος φυσικός διαβεβαιώνει καταφατικά, δηλώνοντας «ότι ο χρόνος δεν έχει αρχή, και προηγείται της ύπαρξης του σύμπαντός μας»[40].Μια δήλωση και θέση άκρως κατηγορηματική, που φαίνεται να έρχεται σε αντίθεση με την θεολογική αντίληψη περί κτιστότητας και μη αιωνιότητας του χρόνου, όπως απορρέει από την δογματική διδασκαλία που συναντάμε στα κείμενα των πατέρων της εκκλησίας των τριών πρώτων αιώνων.
Μια φυσική επιστημονική θεώρηση του χρόνου θα βρούμε και στον Χ. Γιανναρά. Στο έργο του Μετα-νεωτερική Μετα-φυσική, αναφέρει ότι «η αρχή του χώρου,άρα και του χρόνου, είναι το σημείο της άπειρης πυκνότητας και καμπυλότητας τη στιγμή της Μεγάλης Έκρηξης. Πέρα από το σημείο αυτό δεν υπάρχει χώρος (και χρόνος) όπως δεν υπάρχει και πέραν των ορίων του σύμπαντος. Το σύμπαν διαστελλόμενο συνιστά τον χώρο και τον χρόνο, έξω από αυτή την διαστολή δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε χρόνος».[41] Ο Γιανναράς έρχεται σε αντίθεση με τον Πριγκοζίν, καθώς βρίσκει στην συμπαντική διαστολή την γενεσιουργό αιτία του πεπερασμένου χρόνου. Μια κατεύθυνση εκ διαμέτρου αντίθετη με την θέση Πριγκοζίν, όπου ο χρόνος τοποθετείται εκτός της συμπαντικής δημιουργίας. Ομοίως, η ενοποίηση χώρου και χρόνου αμέσως μετά την Μεγάλη Έκρηξη, από τον Χόκινγκ, βρίσκει πάλι, αντίθετο τον Πριγκοζίν, καθώς, όπως διατείνεται, δεν βρίσκει αρχή και τέλος στον χρόνο.
Μια διαφορετική, φιλοσοφική χροιά στην έννοια του χρόνου μας δίνει ο Γερμανός φιλόσοφος Heidegger. Σύμφωνα, με τον φιλόσοφο, «ὁ χρόνος εἶναι τό Πῶς. Κατά τήν ὑποβολή τοῦ ἐρωτήματος τί ἐστι χρόνος δέν ἐπιτρέπεται νά προσκολληθεῖ κανείς πρόωρα σέ μία ἀπάντηση,ἡ ὁποία πάντα ὑποδηλώνει ἕνα Τί. Ἀντί νά κοιτάξουμε τήν ἀπάντηση, ἄς ἐπαναλάβουμε τό ἐρώτημα. Τί συνέβη μέ τό ἐρώτημα; Ἔχει ὑποστεῖ μεταβολή. Τό τί ἐστι ὁ χρόνος μετατράπει στό τίς ἐστι ὁ χρόνος.πιό συγκεκριμένα: εἴμαστε ἐμεῖς οἱ ἴδιοι ὁ χρόνος; ἤ ἀκόμη πιό συγκεκριμένα: εἶμαι ὁ χρόνος μου; Μέ τοῦτο τό ἐρώτημα τόν προσεγγίζω τό περισσότερο δυνατό…Τέτοιο ἐρωτᾶν καί ἀμφιβάλλειν εἶναι ἄρα ὁ πλεόν καταλληλότερος τρόπος προσβάσεως στόν χρόνο καί ἀντιμετωπίσεώς του ὡς τοῦ ἑκάστοτε δικοῦ μου.Τό Εἶναι-ἐδῶ θά πρέπει νά εἶναι τότε μᾶλλον Εἶναι-Ἀμφίβολον»[42]. Η αντιστροφή του ερωτήματος ‘’τί είναι χρόνος’’ αποτελεί για τον Γερμανό φιλόσοφο την πιο καλή οδό προσέγγισης της έννοιας του χρόνου μέσα σε ένα κόσμο όπου θα πρέπει να επικρατεί το ἐρωτᾶν καί ἀμφιβάλλειν. Με άλλα λόγια ο Πριγκοζίν, θα έλεγε για την σύγχρονη εποχή:«Ζούμε σε μια πολύ ενδιαφέρουσα εποχή, γεμάτη προκλήσεις και δυνατότητες. Το μέλλον δεν είναι δεδομένο, αλλά διαμορφώνεται από τις προσπάθειές μας και από την ικανότητά μας να συλλάβουμε τις κρίσιμες διακυμάνσεις και να τις μετατρέψουμε σε καινοτομίες»[43].
Συνοψίζοντας, για τον νομπελίστα φυσικό, η έννοια του χρόνου αποκτά σημασία μόνο σε ένα κόσμο πιθανοτήτων. Είναι η βασική διάσταση στην οποία οφείλουμε την ύπαρξή μας. Συμβάλλει στην δημιουργία οργανωμένης δομής και τάξης στο σύμπαν. Στερείται αρχής και τέλους και θεωρείται κατά Πριγκοζίν αιώνιος, υπάρχει πριν από την δημιουργία του σύμπαντος, άρα και πριν από κάθε ύπαρξη. Σκοπός, του μεγάλου φυσικού, η συμβολή στο αίνιγμα του χρόνου, αλλά και η σύνδεση της επιστήμης με τον κόσμο και την «ανθρώπινη αντίληψη» μέσα από εύκολους και ευκολονόητους συσχετισμούς[44]. Η μη συμμετρικότητα του χρόνου εγκαινιάζει μια φύση γεμάτη από δυνατότητες και όχι βεβαιότητες.
Συμφωνώντας με την άποψη του Πωλ Βαλερύ, προσθέτει ο Ρωσοβέλγος φυσικός, τα ακόλουθα: «Ο χρόνος είναι δομικό όργανο και γίνεται κομμάτι αναπόσπαστο των φυσικών νόμων και του φυσικού κόσμου, μέρος του οποίου αποτελούμε και εμείς»[45].
[1]βλ. I. Prigogine, Το τέλος της βεβαιότητας. Χρόνος, Χάος και οι Νόμοι της Φύσης Αθήνα: εκδ. Κάτοπτρο, σ 1.
[2]βλ. I. Prigogine (1999), Unified View of Nature and Human Life. In: Yong Pil Rhee (ed.), Toward New Paradigm of Systems Science, (1999), σ 1-16. Seoul: Seoul National University Press, σ 2.
[3]βλ. I. Prigogine (1999), Unified View of Nature and Human Life. In: Yong Pil Rhee (ed.), Toward New Paradigm of Systems Science, σ 11.
[4]βλ. I. Prigogine (1997), Nonlinear Science and the Laws of Nature. In: International Journal of Bifurcation and Chaos, Vol.7, No. 9 (1997). σ 1917-1926, σ 1918.
[5]βλ. I. Prigogine (1999), Laws of Nature, Probability and Time Symmetry Breaking. In: Physica A 263 (1999), σ 528-539, σ 4.
[6]βλ. I. Prigogine, (1994), Science, Reason and Passion. In: World Futures, Vol. 40, (1994), σ 35-43. Malaysia: Gordon & Breach Science Publishers S.A., σ 40.
[7]βλ. I. Prigogine, (1999), Laws of Nature, Probability and Time Symmetry Breaking, σ 6.
[8]βλ., I. Prigogine, (1991), Science et Créativité. In: Mélanges Philiσe Roberts-Jones, Irréalisme et Art Moderne, (1991), σ 59-64, σ 62-63.
[9]βλ. I. Prigogine (1992), End of Science? In: The philosophy of Science Lecture Series, University of Arkansas for Medical Sciences, Little Rock, Arkansas, σ 11.
[10]βλ. I. Prigogine (1984), Time and Human Knowledge. In: Environment and Planning B: Planning and Design, Volume 12,(1985), σ 5-20, Universite Libre de Bruxelles & University of Texas, Austin, σ 7.
[11]βλ. I. Prigogine (1984), Time and Human Knowledge. σ 15.
[12]βλ. I. Prigogine (1984), Time and Human Knowledge. σ 18.
[13]βλ. I. Prigogine (1990), Time and the Problem of the two Cultures. In: First International Dialogue on the transition to Global society, September 3-9, 1990, σ 1-19, σ 1.
[14]βλ. I. Prigogine (1990), Time and the Problem of the two Cultures. In: First International Dialogue on the transition to Global society, September 3-9, 1990, σ 1-19, σ 1.
[15]βλ. I. Prigogine (1993), A (very) Brief History of Certainty. In: New York Times, (1993), σ 1-4, σ 2.
[16]βλ. I. Prigogine (1993), A (very) Brief History of Certainty, σ 19.
[17]βλ. I. Prigogine (1950), Irréversibilité, évolution et finalité. In: Revue de l’Ulb,1950, 5, σ 1.
[18]βλ. I. Prigogine (1980), Temps, Evolution, Destin. Στο: Actes du premier colloque international sur les relations actuelles entre les sciences, les arts et la philosophie, σ 25.
[19]βλ. I. Prigogine (1980), Temps, Evolution, Destin σ 25.
[20]βλ. I. Prigogine (1980), Temps, Evolution, Destin. Στο: Actes du premier colloque international sur les relations actuelles entre les sciences, les arts et la philosophie, σ 3.
[21]βλ. I. Prigogine (1980), Temps, Evolution, Destin, σ 7.
[22] βλ. I. Prigogine (1971), Unity of physical laws and levels of description. In: Greene, M., Interpretation of Life and Mind, σ 1-13. London: Routledge & Kegan Paul, σ 1.
[23] βλ. I. Prigogine (1989), The philosophy of Instability. In: Futures, Essays, (1989), σ 396-400, σ 396.
[24]βλ. I. Prigogine (1989), The philosophy of Instability σ 398.
[25]βλ. I. Prigogine (1988), The Origins of Complexity. In: Lecture at the Opening MERIT, Maastricht, 28 June, 1988, σ1-7, σ 3.
[26]βλ. I. Prigogine (1988), The Rediscovery of time. In: Richard F. Kitchener, The world view of contemporary physics, (1989), σ 125-143, σ 131.
[27]βλ. I. Prigogine (1988), The Rediscovery of time, σ 141.
[28]βλ. I. Prigogine (1983), Wizard of Time. In: The OMNI Interviews, ed. By P. Weintraub, (1984). New York: OMNI Press, σ 1-2.
[29]βλ. I. Prigogine (1983), Wizard of Time, σ 5.
[30]βλ. I. Prigogine (1983), Wizard of Time, σ 13.
[31]βλ. I. Prigogine (1984), Time and Human Knowledge. In: Environment and Planning B: Planning and Design, Volume 12,(1985), σ 5-20, Universite Libre de Bruxelles & University of Texas, Austin, σ 5.
[32]βλ. I. Prigogine (1984), Time and Human Knowledge, σ 8.
[33]βλ. I. Prigogine (1994), Science, Reason and Passion. In: World Futures, Vol. 40, (1994), σ 35-43. Malaysia: Gordon & Breach Science Publishers S.A, σ 37.
[34]βλ. I. Prigogine, Το τέλος της βεβαιότητας Χρόνος, Χάος και οι Νόμοι της Φύσης, σ 211.
[35]βλ. I. Prigogine, Το τέλος της βεβαιότητας Χρόνος, Χάος και οι Νόμοι της Φύσης, σ 243.
[36]βλ. I. Prigogine, Το τέλος της βεβαιότητας Χρόνος, Χάος και οι Νόμοι της Φύσης, σ 250.
[37]Η Μεγάλη Έκρηξη εξηγείται από τον Α. Γιέφτιτς ως σκοπιμότητα της ευσπλαχνίας του Θεού και την ονομάζει Πρωτοψαλμωδία. Βλ., Α. Γιέφτιτς, Χριστός. Η Χώρα των Ζώντων, εκδόσεις Ίνδικτος Αθήνα (2007), σ 64.
[38]βλ. S. Hawking, Το χρονικό του Χρόνου. Από τη Μεγάλη έκρηξη ως τις Μαύρες τρύπες σ 33 καθώς και σ 82. Παράλληλα βλ. I. Prigogine, Το τέλος της βεβαιότητας Χρόνος, Χάος και οι Νόμοι της Φύσης, σ 186.
[39]βλ. I. Prigogine, Το τέλος της βεβαιότητας. Χρόνος, Χάος και οι Νόμοι της Φύσης, σ 187. Ομοίως, βλ. και σ 22.
[40]βλ. I. Prigogine, Το τέλος της βεβαιότητας. Χρόνος, Χάος και οι Νόμοι της Φύσης, σ 206.
[41]βλ. Χ. Γιανναρά, Μετά-νεωτερική Μετά-φυσική, σ 152-153.
[42]βλ. M. Heidegger, Η έννοια του Χρόνου. Διάλεξη και Πραγματεία (1924), προλεγόμενα-μετάφραση-σχόλια Δ.Υφαντής, σ 84.
[43]βλ. I. Prigogine, Το τέλος της βεβαιότητας. Χρόνος, Χάος και οι Νόμοι της Φύσης, Επίμετρο σ 272.
[44]βλ., Χ., Σταμούλης, Έρως και θάνατος, εκδόσεις Ακρίτας (2009), σ 307-308.
[45]βλ.I. Prigogine (1995), Einstein and Magritte. A study of creativity. In: Meeting “Einstein meets Magritte”, (1995), σ 1-12, σ 12.
